|
| |
Granice historyczne Śląska
Wykład dr Piotra Greinera pt. "Granice Śląska":
SKOJARZENIA ZWIĄZANE Z POJĘCIEM "GÓRNY ŚLĄSK"
Odbiorca mediów od czasu do czasu słyszy pojęcie Górny Śląsk, pojawiające się w wypowiedziach polityków, spikerów wiadomości i prezenterów prognoz pogody (najczęściej). Kojarzone jest to pojęcie geograficzno-historyczne z obecnym województwem śląskim. Tak więc w pogodynkach często usłyszymy o opadach na Górnym Śląsku i Opolszczyźnie. Nie dziwi dezorientacja w tym przypadku mieszkańców innych dzielnic III RP (czy tzw. Opolszczyzna to Górny Śląsk, czy nie?), ale jest też często powodem dezorientacji mieszkańców tego obszaru. Przyjrzymy się więc w ujęciu historycznym, co rozumiano i rozumie się pod pojęciem Górny Śląsk.
NAZWA "GÓRNY I DOLNY ŚLĄSK" - "OBER UND NIDER SCHLESISSCHEN LANNDT"
- "HORNI I DOLNI SLEZI"
Nazwa Górny Śląsk pojawia się stosunkowo późno, bo dopiero w XV wieku. Pierwsze znany przekaz źródłowy, w którym mowa jest o książętach górnośląskich, występujących obok władców dolnośląskich, pochodzi z 1427 roku. Upowszechnia się jednak dopiero w drugiej połowie XV wieku w okresie panowania na Śląsku króla węgierskiego i czeskiego Macieja Korwina (1469-1490), który prowadził intensywną akcję scalania politycznego tej dzielnicy. Jej efektem było stworzenie ze Śląska pewnej całości politycznej, wchodzącej w skład Królestwa Czeskiego, której atrybutami było wspólne zgromadzenie stanowe (sejm śląski) i urząd generalnego starosty śląskiego. Wyraźnie jednak dzielono "kraj śląski" (Land Schlesien) na dwie części: górno- i dolnośląską. Ten dualizm występuje w tytulaturze królów czeskich, jako suzerenów książąt śląskich, nazwach urzędów królewskich i w określaniu książąt śląskich. Mowa więc w źródłach o "ober und nider Schlesisschen lanndt", "Horni i Dolni Slezi", lub o dwóch Śląskach, bądź "podwójnym" Śląsku (utraque Silesiae, beide Schlesien).
KORZENIE DUALIZMU - DWIE LINIE DYNASTYCZNE
Korzenie tego dualizmu sięgają drugiej połowy XII wieku, kiedy to synowie Władysława II Wygnańca - Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi odzyskali w 1163 roku dzielnicę dziedziczną swojego ojca - Śląsk, a następnie w wyniku bratobójczej walki dokonali jej podziału. Książe Mieszko najpierw wykroił dla siebie niewielkie księstwo ze stolicą w Raciborzu, powiększone w 1177 r. o darowiznę seniora polskiego, księcia krakowskiego Kazimierza Sprawiedliwego, małopolskie kasztelanie: bytomską, oświęcimską, siewierską i chrzanowską. Następne nabytki uzyskał po śmierci brata w 1201 roku w konflikcie ze swoim bratankiem Henrykiem Brodatym. W 1202 roku stanął między stryjem a bratankiem układ, który oddał pod władanie Mieszka Opole. Zachodnia granica księstwa Mieszka oparła się o przesiekę (puszczę graniczną), która od czasów plemiennych oddzielała Opolan na zachodzie od innych plemion śląskich. Możemy więc stwierdzić, że obok gier dynastycznych pewną rolę w ukształtowaniu się granic Górnego Śląska odegrał etnos. W ten sposób Śląsk ostatecznie podzielony został pomiędzy dwie linie Piastów śląskich: - zachodnią, ze stolicą we Wrocławiu, której władcami byli potomkowie Bolesława Wysokiego, tytułujący się księciami śląskimi i wschodnią, leżącą w dorzeczu górnej Odry, ze stolicą w Opolu, której władcami byli potomkowie Mieszka Plątonogiego, tytułujący się książętami opolskimi. Przez następne dwa stulecia wschodni Śląsk określany był więc jako Księstwo Opolskie.
1300 ROZDROBNIENIE ŚLĄSKA
To ostatnie stwierdzenie nie jest jednak do końca prawdziwe, ponieważ w wyniku dziedziczenia przez licznie rozrośniętych mieszkowiczów księstwo to zostaje podzielone w okresie największego rozbicia na przełomie XIII i XIV wieku na kilkanaście udzielnych księstw. W części z nich władzę przejmują książęta dolnośląscy (np. Piastowie oleśniccy w części księstwa bytomskiego) i odwrotnie, Piastowie górnośląscy panują w księstwach (np. Piastowie cieszyńscy w księstwie głogowskim). Powoli zaciera się podział Śląska na dwie linie dynastyczne. Ponadto obok Piastów władcami w księstwach górnośląskich stają się również Przemyślidzi opawsko-karniowscy. Termin Księstwo Opolskie traci więc rację i powoli zostaje zastąpiony przez określenie Górny Śląsk.
UFORMOWANIE SIĘ NOWOŻYTNEGO KSZTAŁTU GÓRNEGO ŚLĄSKA
Wtedy, kiedy określenie Górny Śląsk zdobywa sobie coraz większe uznanie w terminologii prawno-ustrojowej, mają miejsce przynajmniej trzy zjawiska polityczno-dynastyczne, które określą kształt terytorialny tego regionu w czasach nowożytnych.
1443-94 ODPADNIĘCIE DAWNYCH KASZTELANII KRAKOWSKICH
Pierwszym z nich jest odpadnięcie od jednoczącego się politycznie-ustrojowo Śląska części dawnych małopolskich kasztelani, z czasem stały się odrębnymi księstwami we władaniu Piastów z linii cieszyńskiej. W 1443 roku biskup krakowski kupił ziemię siewierską, w 1456 król Kazimierz Jagiellończyk nabył księstwo oświęcimskie, a w 1494 roku król Jan Olbracht stał się właścicielem księstwa zatorskiego.
W ten sposób u progu epoki nowożytnej wschodnia granica Górnego Śląska ustaliła się na następne kilkaset lat na linii rzek Wisła, Przemsza i Brynica.
1528 ZROŚNIĘCIE SIĘ KSIĘSTW OPAWSKIEGO I KARNIOWSKIEGO ZE ŚLĄSKIEM
Zjawiskiem drugim było stopniowe zrastanie się polityczne ze Śląskiem księstw opawskiego i karniowskiego - za ostateczny akt możemy uznać przekształcenie księstwa opawskiego w 1528 roku w dziedziczne księstwo Korony Czeskiej, a więc należące bezpośrednio do króla.
1521 WYMIERANIE PIASTÓW ŚLĄSKICH I PRZEMYŚLIDÓW - ZJEDNOCZENIE KSIĘSTWA OPOLSKIEGO
I wreszcie zjawisko trzecie, jakim był proces wymierania Piastów i innych rodzin panujących w księstwach górnośląskich, między innymi Przemyślidów, i ponowne jednoczenie obszaru dawnego księstwa opolskiego, co zostało dokończone w 1521 roku przez księcia opolskiego Jana II zwanego Dobrym przejęciem przez niego księstwa raciborskiego. Oba księstwa weszły wówczas w trwały wzajemny związek i występowały pod późniejszą nazwą księstwa opolsko-raciborskiego lub wprost opolskiego. Poza zjednoczonym w ten sposób księstwem opolskim pozostało tylko księstwo cieszyńskie, pozostające z księstw górnośląskich, bo aż do 1653 roku, we władaniu Piastów. Zachowało one i potem swoją ustrojowo-polityczną odrębność. Granice nowożytnego księstwa opolskiego wyznaczyły też zachodnią i północną granicę Górnego Śląska. Na zachodzie nie obejmował on więc biskupiego księstwa nysko-otmuchowskiego, które kształtowało się od początku XIII wieku na obszarze tzw. przesieki, z ziem wchodzących pierwotnie głównie w skład księstwa wrocławskiego. Na północy ograniczony był granicą państwową z Królestwem Polskim biegnącą wzdłuż rzek i Liswarty.
Silesia Superior - GÓRNY ŚLĄSK W OPISACH I PRZEDSTAWIENIACH
W takim też wyżej zarysowanym kształcie terytorialnym był Górny Śląsk przedstawiany we współczesnych opisach topograficzno-historycznych i na mapach. W i najdokładniejszym opisie Śląska tej epoki: New vermehrte schlesische Chronika und Landes Beschreibung, wydanym w Lipsku w 1625 roku, jego autor Jakub Schickfus do Górnego Śląska zaliczył obszary księstw: karniowskiego, opawskiego, cieszyńskiego, raciborsko i Wolne Stanowe Państwo Pszczyńskie (wyłonione w 1517 roku z księstwa raciborskiego). W takim samym kształcie terytorialnym Górny Śląsk został wykreślony na jednej z czterech map przeglądowych, zatytułowanej "Silesia Superior", które weszły w skład pierwszego atlasu Śląska wydanego w Norymberdze w 1752 r. Same zaś księstwa wchodzące w skład Górnego Śląska określane były jako "księstwa górnośląskie", tak jak to uczynił autor pierwszej mapy księstwa cieszyńskiego opracowanej w 1724 roku Jonas Nigrinus, nadając jej tytuł "Ducatus in Silesiae Superiore Teschinensis...".
WOJNY ŚLĄSKIE I PODZIAŁ ŚLĄSKA
Ta dosyć stabilna sytuacja nazewnicza i pojęciowa została zachwiana na skutek podziału Śląska, a właściwie przede wszystkim jego górnośląskiej części, w wyniku trzech wojen śląskich, które stoczyły Prusy i Austria w latach 1740-1763. Przy pokonanej monarchii habsburskiej pozostała tylko część Górnego Śląska (księstwo cieszyńskie, południowe obszary księstw opawskiego i karniowskiego oraz mały fragment księstwa raciborskiego) oraz niewielki fragment dolnośląski, południowa część biskupiego księstwa nysko-otmuchowskiego. Reszta dostała się pod panowanie króla Prus Fryderyka II.
Efektem tego było pojawienie się nowych pojęć: Śląsk Austriacki i Śląsk Pruski.
ÖSTEREICHISCH SCHLESIEN - ŚLĄSK AUSTRIACKI
Ten pierwszy zrobił większą karierę, także urzędowo-administracyjną, ponieważ tereny śląskie, które pozostały w monarchii habsburskiej połączone zostały w jeden twór administracyjny, w latach 1742-1782 pod nazwą Księstwo Śląskie, w latach 1782-1849 włączony do Gubernium Morawskiego, ponownie w latach 1849-1860 oddzielnie jako Gubernium Śląskie i ponownie w latach 1860-1861 włączony do Gubernium Morawskiego. W latach 1861-1918 był to autonomiczny kraj koronny pod nazwą Śląsk Austriacki (Östereichisch Schlesien) ze stolicą w Opawie. Stopniowo Austriacy zaprzestali używać nazwy Górny Śląsk. Co było tego przyczyną? Wydaje się, że zarówno względy praktyczne - jakiż sens było utrzymywać podział na Górny i Dolny Śląsk, kiedy obszary dolnośląskie na Śląsku Austriackim liczyły zaledwie kilkadziesiąt kilometrów kwadratowych - jak i rewizjonizm Habsburgów w stosunku do utraconego Śląska. Trzeba pamiętać, że stratę Śląska uważali oni, a szczególnie Maria Teresa, za swoją największą porażkę. Wyrugowanie określenia Górny Śląsk z czasem utrwaliło się też w nazewnictwie części składowych Śląska Austriackiego: Śląska Cieszyńskiego (Księstwo Cieszyńskie) i Śląska Opawskiego (Księstwo Opawskie i Karniowskie).
ŚLĄSK PRUSKI
Obszary Górnego Śląska zdobyte przez Prusy (księstwo opolskie i północne części księstw opawskiego i karniowskiego) zostały początkowo włączone do wspólnej z częścią Dolnego Śląska jednostki administracyjnej (kamery dominialno-wojennej) ze stolicą we Wrocławiu, z dwóch, które tworzyły pruską Prowincję Śląską. Stało się to trochę "przypadkiem", bowiem decyzję o konstrukcji administracyjnej nowo zdobytego terytorium Fryderyk II Wielki podjął w październiku 1741 roku, jeszcze przed opanowaniem Górnego Śląska. Zresztą ten region król pruski zamierzał wymienić na bardziej atrakcyjne ziemie. Krótkim epizodem okazało się włączenie do pruskiego Śląska w wyniku III rozbioru Polski w 1795 roku dwóch powiatów małopolskich: siewierskiego (do 1790 roku księstwa biskupiego) i pilickiego. Obszar ten nazwano Nowym Śląskiem (Neu Schlesien). Na mocy traktatu w Tylży w 1807 roku oba powiaty zostały włączone do Księstwa Warszawskiego, a na Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku do Królestwa Polskiego.
REGIERUNGSBEZIRK OPPELN - Rejencja Opolska
W wyniku reform administracyjnych przeprowadzonych w Prusach na podstawie rozporządzenia z kwietnia 1815 roku (z prawomocnością od maja 1816 roku), utworzono dla części górnośląskiej Prowincji Śląskiej odrębną jednostkę administracyjną w postaci rejencji. Początkowo zresztą nazwanej Rejencją Górnośląską i dopiero później utrwaliła się urzędowa nazwa zaczerpnięta od siedziby władz administracyjnych rejencji - Rejencja Opolska (Regierungsbezirk Oppeln). Długo zresztą trwał spór o wybór stolicy rejencji, a głównym konkurentem Opola były Gliwice. O ostatecznej decyzji zadecydowała nie względy historyczne czy wielkomiejskie, ale racje strategiczne - Gliwice leżały zbyt blisko granicy z Królestwem Polskim. Rejencja Opolska była jedną z trzech, na jaką podzielony został pruski Śląsk. Prace nad jej ostatecznym kształtem terytorialnym ukończono dopiero w latach 1818-1820. W 1818 roku włączono do niej znaczną część dawnego księstwa biskupiego: powiaty nyski i grodkowski, a w 1820 roku kolejny powiat dolnośląski - kluczborski. U genezy inkorporacji powiatu kluczborskiego, przeciwko czemu protestowała zresztą szlachta tej ziemi, powołująca się na racje historycznych związków z Dolnym Śląskiem, legła chęć skupienia w jednych rękach administracyjnych wszystkich powiatów graniczących z ówczesnym Królestwem Polskim.
DE SALUTE ANIMARUM
W tym samym czasie nastąpiła znacząca zmiana w podziałach administracyjnych Kościoła katolickiego na Górnym Śląsku. W 1821 roku bullą papieską De salute animarum do diecezji wrocławskiej włączone zostały dwa diakonaty: bytomski i pszczyński, które do tej pory wchodziły w skład diecezji krakowskiej, co odzwierciedlało już tylko dawno nie istniejącą granicę między Śląskiem a Małopolską z połowy XII wieku.
W ten sposób nadany został przez władze pruskie w wyniku reform administracyjnych, nie liczących się z tradycjami historycznymi, nowy kształt terytorialny pojęciu Górny Śląsk. Kształt bardzo trwały, bo przetrwał on w niezmienionej postaci przeszło sto lat, aż do nowych podziałów Górnego Śląska dokonanych po I wojnie światowej. Utrwaleniu takiego właśnie pojęcia Górnego Śląska - a więc tylko w granicach pruskiej Rejencji Opolskiej - w świadomości społecznej sprzyjały intensywne zmiany gospodarczo-społeczne, które stały się udziałem tego regionu w XIX i na początku XX wieku, będące wynikiem: uwłaszczenie chłopów, industrializacji oraz urbanizacji i co za tym szło migracji wewnętrznych i zewnętrznych ludności. Na przełomie wieków doszedł do tego wzrost nacjonalizmów i odrodzenie narodowe ludności polskojęzycznej.
O.S. O/S - OBERSCHLESIEN
Nazwa Górny Śląsk (Oberschlesien) obecna była na co dzień we wszystkich przejawach życia kształtującego się nowego, industrialnego społeczeństwa Rejencji Opolskiej: w nazwach instytucji, koncernów, towarzystw społecznych i kulturalnych, partii politycznych, tytułach gazet i czasopism. Zarówno niemieckich jak i polskich. Także w nazwach urzędowych, między innymi miast, szczególnie tych których nazwy nie były jednostkowe w Niemczech, np. Bytomia - w odróżnieniu od Bytomia Odrzańskiego, (Beuthen O.S. - tj. skrót od Oberschlesien), Kluczborka (Kreuzburg O.S.) czy Prudnika (Neustadt O.S.). Dla wyróżnienia wschodniej, przemysłowej części Górnego Śląska pod koniec XIX wieku zaczęto używać, także w nazwach półurzędowych, określenia Górnośląski Okręg Przemysłowy (Oberschlesische Inndustriebezirk).
1920 - POSZATKOWANY GÓRNY ŚLĄSK, NOWOTWORY JĘZYKOWE
Ta stabilna, przeszło wiek trwająca sytuacja pojęciowa w odniesieniu do Górnego Śląska, uległa destrukcji po zakończeniu I wojny światowej, wraz z nowym podziałem tego regionu tym razem między trzy państwa: Niemcy, Polskę i Czechosłowację. Pojawiły się wówczas nowe twory językowe używane na opisanie różnych mniejszych części poszatkowanego Górnego Śląska. Najwięcej inicjatywy słowotwórczej w tej materii wykazała strona polska. Najpierw pojawiła się nazwa Zaolzie, używana na określenie zachodniej części Śląska Cieszyńskiego (Księstwa Cieszyńskiego), która przypadła w lipcu 1920 roku Czechosłowacji. Nazwa mająca bardzo trwały żywot, często stosowana i współcześnie. Prawie, że równolegle w czasie, bo też w lipcu 1920 roku, pojawiła się w uchwalonym przez Sejm Rzeczypospolitej Statucie Organicznym nazwa "Województwo Śląskie", jako nazwa urzędowa nowej jednostki administracyjnej, na kształt której złożyć miały się przyznane Polsce części dawnego austriackiego Śląska Cieszyńskiego ("przedzaolzia") i dawnego pruskiego Śląska Górnego. Realizacja tego projektu nastąpiła w czerwcu 1922 roku, a stolicą województwa zostały Katowice.
1922 AUTONOMICZNE WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE
Dlaczego wybrano nazwę dla tego województwa "śląskie", a nie górnośląskie? Wydaje się, że u podłoża tej decyzji legły kwestie polityczne, o wyraźnym zabarwieniu rewizjonistycznym w stosunku do reszty, pozostałej w granicach Niemiec części tego regionu. Ze względów historycznych i prawno-ustrojowych dzielono województwo śląskie wyraźnie na część cieszyńską - co utrwaliło w nazewnictwie polskim nazwę Śląska Cieszyńskiego, i górnośląską - co utrwaliło skojarzenie tego pojęcia tylko z dawnym obszarem Rejencji Opolskiej. Podkreślić należy, że granice zewnętrzne województwa śląskiego pozostały stabilne do końca II Rzeczypospolitej, pomimo planów wojewody Michała Grażyńskiego przyłączenia niektórych przemysłowych powiatów z ościennych województw krakowskiego i kieleckiego. Faktu tego nie zmieniła inkorporacja do województwa śląskiego zajętego przez Polskę w październiku 1938 r. tzw. Zaolzia, gdyż dalej obszar województwa mieścił się na historycznie ukształtowanym Górnym Śląsku. Do nowych granic państwowo-administracyjnych przystosował się także Kościół katolicki w postaci erygowanej bullą papieską Vixdum Poloniae unitas z 1925 roku nowej diecezji katowickiej, której kształt terytorialny pokrywał się z granicami administracyjnymi województwa śląskiego.
NOWOTWÓR JĘZYKOWY - "OPOLSZCZYZNA"
W połowie lat dwudziestych w polskim piśmiennictwie zaczyna się pojawiać (jego autorem jest chyba Piotr Pampuch) i z czasem utrwalać pojęcie Śląska Opolskiego, używane na określenie tej części Górnego Śląska, która pozostała w granicach Niemiec. Dlaczego ? Bo nie chciano używać terminu "niemiecki Górny Śląsk" - bo przecież on był, czy raczej cały miał być, polski. W latach trzydziestych wymiennie do nazwy Śląsk Opolski w użycie zaczęło wchodzić pojęcie Opolszczyzna. Nieszczęsna ta nazwa moim zdaniem, bo kto słyszał o Wrocławszczyżnie czy Poznańszczyźnie, o wyraźnych cechach ruszczyzny, używana pierwotnie jako pewna konstrukcja stylistyczna, między innymi przez Władysława Semkowicza w Historii Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400 wydanej w Krakowie w 1933 roku. Stąd dr Urszula Zgorzelska nadała jej określenie semkowiczowska Opolszczyzna". Niezwykle popularna stała się dopiero po II wojnie światowej. Co ciekawe jest ona obecnie używana na określenie tej części niemieckiego Górnego Śląska z okresu międzywojennego (tj. ówczesnej Prowincji Górnośląskiej), która wchodzi w skład obecnego województwa opolskiego, ale z powojennymi dodatkami dolnośląskimi.
SLEZKO HERB ŚLĄSKA CZĘŚCIĄ HERBU REPUBLIKI
Mniej pomysłowi w słowotwórstwie pojęciowym dotyczącym Górnego Śląska byli i pozostali Czesi. Używali i używają na określenie wchodzącej w skład Czech terenów górnośląskich tradycyjnej, sięgającej czasów austriackich, nazwy Śląsk (Slezsko). Żywa jest ona obecnie w nazwach urzędowych Republiki Czeskiej, a herb Śląska (czarny orzeł na złotym tle) jest częścią herbu Republiki - to jedyne użycie znaków heraldyki śląskiej w skali międzynarodowej, co warte jest podkreślenia. Zjawisko, które potwierdza tylko myślenie kategoriami historycznymi w polityce czeskiej. Wyjątkiem było określanie terminem Górny Śląsk niewielkiego okręgu hulczyńskiego, który Niemcy scedowały Czechosłowacji na podstawie traktatu wersalskiego z czerwca 1919 roku.
1919 PROVINZ OBERSCHLESIEN
Tradycyjni w używanym nazewnictwie byli także Niemcy w okresie międzywojennym. W październiku 1919 roku utworzyli oni odrębną Prowincję Górnośląską (Provinz Oberschlesien), złożonej tylko z jednej rejencji - opolskiej. Celem tego posunięcia była oczywiście rywalizacja z Polską o głosy mieszkańców tego regionu w planowanym plebiscycie. Jej kształt terytorialny pokrywał się, bez przyznanych Polsce układami genewskimi z października 1921 roku wschodnich powiatów: pszczyńskiego, katowickiego, królewskohuckiego, niemal całego tarnogórskiego, większej części lublinieckiego i rybnickiego oraz skrawków raciborskiego, bytomskiego i zabrskiego, z granicami historycznej Rejencji Opolskiej z lat 1818/20-1918. Prowincja Górnośląska została zniesiona po wygaśnięciu Konwencji Genewskiej, w kwietniu 1938 roku przez władze nazistowskie, a Rejencję Opolską w niezmienionym kształcie terytorialnym (poza inkorporowanym po rozbiorze Czechosłowacji w październiku 1938 r. okręgiem hulczyńskim), włączono ponownie do jednej Prowincji Śląskiej. Także dla określenia polskiego województwa śląskiego strona niemiecka używała, aby uniknąć stosowania przymiotnika "polski", nazwy Górny Śląsk z dodatkiem wschodni (Ostoberschlesien). Termin ten używany jest i obecnie w literaturze niemieckiej na określenie województwa śląskiego.
Pomimo podziałów państwowych, jakie się dokonały na Górnym Śląsku w okresie międzywojennym i pewnego pomieszania pojęciowego, których geneza zawsze tkwiła w celach politycznych rywalizujących o panowanie na Śląsku państw, jednostki administracyjne zbudowane w tym okresie nigdy i nigdzie nie przekroczyły historycznie ukształtowanego w czasach nowożytnych i najnowszych granic tego regionu. Tak więc możemy powiedzieć w pewnym uproszczeniu, że do 1939 roku pojęcie Górnego Śląska mieściło się nadal w granicach historycznych.
1939 PROWINZ OBERSCHLESIEN
Szybkie zmiany w tej sytuacji dokonały się dopiero po 1939 roku. Pierwszy zasadniczy krok uczyniły niemieckie władze okupacyjne. Do utworzonej w październiku 1939 roku Rejencji Katowickiej (włączonej do Prowincji Śląskiej), na którą złożył się obszar przedwojennego województwa śląskiego (z tzw. Zaolziem) i wschodnie powiaty Rejencji Opolskiej (z Gliwicami, Zabrzem i Bytomiem), wcielono w listopadzie 1939 roku tereny nie górnośląskie: powiaty żywiecki i będziński. Stało się to wbrew opinii części hitlerowskich elit politycznych wywodzących się z kręgów aparatu ideologiczno-rasowego. Przeważyły potrzeby ekonomiczno-gospodarcze III Rzeszy. Proces ten został pogłębiony w rok później. W grudniu 1940 roku ukazała się ustawa (z mocą obowiązywania od stycznia 1941 roku), która: 1) z Prownicji Śląskiej wydzieliła Prownicję Górnośląską (Prowinz Oberschlesien) ze stolicą w Katowicach, w skład której weszły dwie rejencje: katowicka i opolska; 2) do obszaru Rejencji Opolskiej włączono: większą część powiatu zawierciańskiego i zachodnią część powiatu częstochowskiego; do Rejencji Katowickiej włączono, obok powiatu będzińskiego i żywieckiego, następujące powiaty: miejski sosnowiecki, część olkuskiego i chrzanowskiego, bialski, część wadowickiego. W ten sposób przy zachowaniu tradycyjnego nazewnictwa zbudowany został zarys kostiumu historycznego, w którym pojęcie Górnego Śląska zaczęło oznaczać coś zupełnie innego.
1945-50 WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKO-DĄBROWSKIE
1950-1975 WOJEWÓDZTWO KATOWICKIE I OPOLSKIE
1975-1997 WOJ. KATOWICKIE, OPOLSKIE, BIELSKIE I CZĘSTOCHOWSKIE
Tradycję zapoczątkowaną przez nazistów pogłębiły i rozwinęły powojenne władze nowego reżymu totalitarnego, komunistycznego. Jeszcze w latach 1945-1950 utrzymało się województwo śląskie (śląskie, bo używana często wówczas i obecnie przez część historyków nazwa "województwo śląsko-dąbrowskie" była nieprawną samowolą Aleksandra Zawadzkiego i jego otoczenia), w skład którego wchodziło przedwojenne: polskie województwo śląskie i niemiecka Rejencja Opolska (zwana Śląskiem Opolskim), a także część terenów nie śląskich (przede wszystkim obszar Zagłębia Dąbrowskiego) wcielonych w czasie wojny do Prowincji Górnośląskiej. Następne reformy administracyjne z 1950 i 1975 roku całkowicie zerwały z historyczną tradycją nazewniczą Górnego Śląska i w latach 1950-1975 obszary górnośląskie wchodziły w skład dwóch województw (katowickiego i opolskiego), a w latach 1975-1997 aż czterech województw (katowickiego, opolskiego, bielskiego i częstochowskiego). Dopiero ostatnia reforma administracyjna z 1997 roku przywróciła przedwojenną nazwę województwo śląskie, na które jednak złożyły się obszary górnośląskie i małopolskie. Część zachodnia historycznego Górnego Śląska znajduje się w województwie opolskim, którego jednak zachodnia część to historyczne obszary dolnośląskie.
1992 TOTUS TUUS
Lata dziewięćdziesiąte przyniosły również ważne dla Górnego Śląska zmiany w podziałach administracyjnych Kościoła. Papież Jan Paweł II bullą "Totus tuus Poloniae populus" z 25 marca 1992 roku ustanowił nowe struktury administracji kościelnej w Polsce, w ramach których ustanowił nową prowincję kościelną - Metropolię Górnośląską. W jej skład weszły trzy diecezje: opolska, katowicka i nowo erygowana, gliwicka. Objęły one swoim zasięgiem cały historyczny Górny Śląsk w granicach Rzeczypospolitej, niestety bez wschodnio-południowej części (dekanaty Bielsko-Biała, cieszyński, czechowicki, istebniański, skoczowski, strumieński, wiślański), które zostały włączone do Diecezji Bialsko-Żywieckiej, części składowej Archidiecezji Krakowskiej.
1918 - 1928 SLEZSKY KRAJ
1928 - 1938; 1945-1949 HEJTMANSTWO MORAVSKOSLEZSKE
1938 - 1945 PROWINZ OBERSCHLESIEN
1949 - 1960; 2000-2004 OSTRAVSKÝ KRAJ OLOMOUCKÝ KRAJ
1960 - 2000 SEVEROMORAVSKÝ KRAJ
Podobne do losów historycznego Górnego Śląska w granicach Polski po 1918 roku były również dzieje Górnego Śląska w granicach Republiki Czechosłowackiej, a od 1993 roku w Republice Czeskiej. W okresie międzywojennym początkowo były Śląsk Austriacki, teraz już Śląsk Czeski, stanowił odrębne województwo - Slezsky kraj. W lutym 1920 roku przyłączono do niego uzyskany od Niemiec niewielki tzw. kraik hulczyński, a w wyniku podziału Śląska Cieszyńskiego w październiku 1920 roku od Czechosłowacji na rzecz Polski odpadła wschodnia część dawnego Księstwa Cieszyńskiego. W 1928 roku połączono Śląsk z Morawami i utworzono wspólną morawsko-śląską jednostkę administracyjną - hejtmanstwo moravskoslezske. Po konferencji monachijskiej w 1938 roku obszary śląskie, poza przyłączonym do Polski Zaolziem, włączono do III Rzeszy: kraik hulczyński do Rejencji Opolskiej, a resztę do nowej prowincji sudeckiej (Sudetenland), ze stolicą w Opawie. Po 1945 roku przywrócono przedwojenny kształt administracyjny. W 1949 w ramach reformy administracyjnej duże województwo morawsko-śląskie podzielone zostało na małe województwa (kraje), a obszary śląskie włączone zostały do dwóch "małych" województw: ostrawskiego (Ostravský kraj) i ołomunieckiego (Olomoucký kraj). W latach 1960-2000 były one połączone w jedno województwo - północnomorawskie (Severomoravský kraj). I ponownie od 2000 Śląsk Czeski podzielony jest między dwa województwa: ostrawskie (cały praktycznie historyczny Górny Śląsk) oraz ołomunieckie (niewielki fragment dawnego księstwa biskupiego nysko-otmuchowskiego tworzący jeden powiat Jesenik).
GÓRNY ŚLĄSK
Podsumowując nasze rozważania należy stwierdzić, że istnieje w ujęciu historycznym tylko jeden Górny Śląsk, a jedynie jego fragmentami są ziemie opisywane takimi pojęciami jak Śląsk Opolski, Opolszczyzna, Śląsk Cieszyński czy Zaolzie - zawsze jednak funkcjonujące w wymiarze historycznym, określonym czasem i przestrzenią. Tak więc, jak nie możemy nazywać aktualnego województwa śląskiego Górnym Śląskiem, tak i fałszerstwem jest określanie województwa opolskiego Śląskiem Opolskim, czy Opolszczyzną.
dr Piotr Greiner, Uniwersytet Śląski
|
| |
|
| |
|
